گلخانه و کنترل عوامل محیطی در آن
برای تولید و تأمین محصول خارج از فصل تولید ، از گلخانه ها استفاده وسیعی میشود. برای این منظور و تولید محصول با کیفیت ، کنترل عوامل محیطی همچون نور ، دما ، رطوبت ، آب ، میزان تهویه و …در گلخانه ها اهمیت بالایی دارد. با توجه به نوع محصول و منطقه جغرافیایی مورد کشت ، مهمترین عوامل و ابزارهای کنترل همچون دما و رطوبت و سایر موارد را در این مقاله تشریح داده ایم.
اهمیت دما در گلخانه و نحوه کنترل آن
در سالن های گلخانه ای دما شامل دو بخش هوای گرم و هوای سرد میباشد و نقش مهمی در روند رشد محصولات ایفا میکنند. در فصل های سرد تأمین گرما و در فصل های گرم همچون تابستان ، خنک کردن هوای گلخانه باید به نحو احسن انجام بگیرد تا سلامت گیاهان کشت شده در گلخانه تضمین شود. دما به عنوان یک عامل تعیین کننده و مؤثر بر فعالیت زایشی و رویشی گیاهان و همچنین کنترل آفات در گلخانه باید با توجه به نوع محصول و اقلیم منطقه توسط تجهیزات مخصوصی در گلخانه تأمین و تنظیم شود. عمده محصولات کشاورزی در بازه دمایی حداقل ۱۶ درجه و حداکثر ۳۵ درجه سانتی گراد کشت میشوند. با توجه به اهمیت نقش دما در کیفیت و روند رشد گیاهان ، استفاده از تجهیزاتی همچون دماسنج در سالن گلخانه امری ضروری است.
در فصل زمستان و در طول شب ها دمای سالن گلخانه به شدت کاهش پیدا میکند. لذا در این فصل هوای گرم باید توسط تجهیزات مخصوصی در داخل گلخانه تأمین شود. از آنجایی که گیاهان کشت شده در داخل گلخانه به آلاینده های ناشی از اشتعال سوخت همچون گاز مونواکسید کربن و … حساس و آسیب پذیر می باشند ، لذا از هر نوع بخاری نمیتوان در گلخانه استفاده کرد. سیستم های گرمایشی که به صورت مستقیم گرما ایجاد مینمایند همچون جت هیتر ها به دلیل اینکه آلاینده نیز وارد سالن میکنند ، قابل استفاده در سالن های گلخانه ای نیستند. همچنین سایر سیستم های گرمایشی که در ایجاد گرما تأخیر دارند (همچون سیستم پکیج ، گرمایش از کف ، دیگ بخار و …) برای سالن گلخانه مناسب نمی باشد. در واقع بخاری گلخانه باید گرمایی بسیار پاک ایجاد نمیاید و سرعت آن در گرم نمودن سالن به خصوص در ابتدای کار ، بالا باشد. مناسب ترین و ایده آل ترین بخاری برای گلخانه هیترهای آتش درون و مدل اسپانیایی می باشند. این نوع هیترها علاوه بر راندمان بالا و مصرف پایین سوخت و کارکرد با انواع سوخت گازی و گازوئیلی، امکانات نظیر ترموستات محیطی و تنظیم اتوماتیک دمای سالن ، ایمنی بالا ، امکان انتقال گرما به نقاط مختلف سالن ، عدم اشغال فضای زیاد و … نیز دارند.
در فصل تابستان دمای گلخانه در برخی مواقع ۱۰ الی ۱۳ درجه گرمتر از دمای بیرون میباشد. همانند دمای سرد ، دمای گرم نیز پیامدهای منفی نظیر تضعیف نمودن ساقه ، کاهش اندازه میوه ، تأخیر در گل دهی ، عدم لقاح مناسب و در نتیجه پژمرده شدن گیاه را به دنبال دارد. خنک نمودن و همچنین کاهش دمای گلخانه در فصل تابستان به چندین روش مختلف انجام میگیرد. از جمله این روش ها می توان اقداماتی نظیر سایه دهی ، رنگ آمیزی سقف و دیوراه های گلخانه تبخیر پوشالی و استفاده از دستگاه های رطوبت ساز و مه پاش را نام برد.
اهمیت رطوبت در سالن گلخانه ای و نحوه کنترل آن
علاوه بر دما ، رطوبت محیط گلخانه نیز نقش تعیین کننده ای در کمیت و کیفیت محصول و کنترل آفات و بیماری ها دارد. برای بیشتر محصولات کشاورزی ، بهترین و مناسب ترین میزان رطوبت محیط تقریبا ۷۵ درصد می باشد. در صورتیکه رطوبت کمتر از ۶۰ درصد و دما بیش از۲۵ درجه باشد ، غنچه ها و میوه ها در گیاهان دچار ریزش میشوند. همچنین رطوبت بالای ۷۵ درصد و دمای کمتر از ۲۵ درجه زمینه رشد بیماری های قارچی در گیاهان را افزایش میدهد. لذا استفاده از سنسور رطوبت سنج در گلخانه امری ضروری می باشد.
اهمیت گاز دی اکسیدکربن در گلخانه و کنترل آن
گاز دی اکسید کربن بر فرایند فتوسنتز و رشد گیاهان تأثیر بسزایی دارد. این گاز باعث افزایش سرعت رشد و همچنین افزایش کیفیت محصول نهایی میشود. در حالت طبیعی و نرمال غلظت گاز دی اکسید کربن موجود در سالن گلخانه معمولا ۳۰۰ پی پی ام می باشد. این غلظت بسته به نوع محصول تا ۱۰۰۰ الی ۱۵۰۰ پی پی ام قابل افزایش می باشد و تأثیر مثبتی بر روند رشد گیاه دارد. همچنین نقطه بحرانی برای غلظت گاز دی اکسید کربن در گلخانه حدودا ۲۵ الی ۱۲۵ پی پی ام می باشد. در صورتیکه غلظت گاز co2 در گلخانه در این حد باشد فعالیت گیاه متوقف میشود. برای سنجش دقیق غلظت گاز دی اکسید کربن از سنسور مخصوص co2 استفاده میشود. همچنین در زمان کاهش غلظت این گاز در داخل گلخانه فقط در طول روز از طریق دستگاه های مولد دی اکسید کربن و … این گاز به داخل سالن تزریق میگردد.
ضرورت تهویه هوا در گلخانه
علاوه بر موارد ذکر شده در داخل سالن گلخانه باید هوا از طریق دستگاه های مربوطه همچون سیستم های تهویه و فن های سیرکوله به گردش درآید. گردش هوا در داخل سالن به منظور متعادل کردن دما و رطوبت و همچنین تهیه دی اکسید کربن لازم برای فتوسنتز انجام میگیرد. سیستم تهویه گلخانه باید بر اساس نوع محصول ، مساحت گلخانه و اقلیم منطقه پیاده سازی و اجرا شود.
نقش نور در گلخانه و تأمین آن
گیاهان برای فتوسنتز به نور نیز وابسته می باشند. همچنین نور بخشی از گرمای گیاهان را تأمین میکند. با توجه به نوع محصول و منطقه جغرافیایی گلخانه ، شدت نور برای بیشتر گیاهان بین ۱۰ هزار الی ۷۰ هزار لوکس می باشد. برای سنجش میزان نور در گلخانه از دستگاه نور سنج و یا لوکس متر استفاده میشود. در حالت طبیعی منبع نور دریافتی گیاهان گلخانه نور آفتاب می باشد. در زمان نبود و کمبود نور در داخل گلخانه از لامپ های آفتابی بهره گرفته میشود.
نقش آب در سلامت گیاهان
کمبود آب دریافتی و یا پر آبی هر یک به نوبه خود اثر منفی بر کیفیت و رشد گیاه میگذارند. از این رو امروزه برای آبیاری گیاهان در گلخانه از روش های نوین آبیاری همچون آبیاری قطره ای و … استفاده میشود. در زمینه آبیاری گیاهان ، زمان مناسب و همچنین مقدار مناسب آب اهمیت بالایی دارند. کم آبی باعث توقف رشد ، کوچکتر شدن برگ ، ریزش برگ ، سوختگی حاشیه های برگ و پژمرده شدن آن میشود. پر آبی نیز باعث افزایش ارتفاع گیاه ، نرم و شکننده بودن ساقه آن ، کاهش اکسیژن به ریشه و عدم جذب مواد عالی به طور کامل از طریق ریشه ها و در نهایت خشک شدن گیاه میگردد. لازم به ذکر است که پر آبی لزوما به معنای استفاده بیش از حد آب در آبیاری گیاه نمی باشد. تعداد دفعات تکرار آبیاری مخصوصا در فصل زمستان و زمانی که گیاه در معرض نور کمتری قرار میگردد می تواند باعث پر آبی ریشه ها شود.
